Ż - piszemy, gdy w wyrazie i w odmianie lub w formie pokrewnej zachodzą następujące wymiany:
Ż na DZ, przykłady: koleżanki – koledzy, księża – księdza
• Ż na G, przykłady: książka – księga, odważnik – waga
• Ż na H, przykłady: watażka – wataha, drużyna – druh
• Ż na S, przykłady: niżej – nisko, węższy – wąski
• Ż na Z, przykłady: każę – kazać, obrażony – obraza
• Ż na Ź (ZI), przykłady: zamrożony – mroźny, duży – duzi
W wielu wyrazach Ż występuje po literach R, L, Ł:
Przykłady: rżnąć, zelżał, łże
Od tej reguły istnieją jednak wyjątki, jak np. współrzędny, półrzadka.
Ż piszemy, gdy wchodzi ono w skład partykuły -że lub -ż.
Przykłady: jakże, wszakże, jakiż, takiż
Ż występuje także po literze N w wyrazach zapożyczonych
Przykłady: branża, rewanż
Ż należy pisać też w następujących wyrazach rodzimych: gżegżółka, piegża, mżawka, wżdy oraz zawżdy, a także we wszystkich pochodzących od nich formacjach, Przykład: mży.
RZ – zasady pisowni
RZ piszemy, gdy w wyrazie i odmianie lub w formie pokrewnej zachodzą następujące wymiany:
• RZ na R, przykłady: marzec – marca, wierzyć – wiara
• RZ na RR, przykłady: mirze – mirra, Canberze – Canberra
RZ występuje także w następujących końcówkach wyrazów: -erz, –arz, –mierz, –mistrz
Przykłady: harcerz, tancerz, mocarz, malarz, wodomierz, Włodzimierz, ogniomistrz, kapelmistrz
Od tej reguły istnieją jednak pewne wyjątki:
np. instruktarz (książka z instrukcjami) a instruktaż (szkolenie)
masarz (pracownik masarni) a masaż (masowanie)
słowo lemiesz (element pługa, kość czaszki)
RZ występuje też po następujących spółgłoskach: P, B, T, D, K, G, CH, J. Tutaj warto odnotować, że po spółgłoskach bezdźwięcznych, a więc po P, T, K i CH, RZ wymawiane jest w sposób bezdźwięczny, jak SZ (np. kszak).
Przykłady: przodek, brzeg, strzał, drzwi, krzak, rozgrzany, chrzan, obejrzeć
Istnieje wiele wyjątków od przedstawionej tu reguły.
Przykłady: babsztyl, bukszpan, całokształt, kształcić, kształt, kształtny, kszyk (gatunek ptaka), odszkodowanie, przedszkole, riksza, ukształtowanie, weltszmerc, wykształcenie, Kapsztad, Łapsze, Pszczyna, Pszów, pszczoła, pszenica, pszenżyto, słupszczanin, hochsztapler.
Wyjątkami od powyższej reguły są także formy wyższe i najwyższe przymiotników utworzonych przez dodanie przyrostka –szy
Przykłady: najlepszy, najszybszy, krótszy, prędszy, największy, najpilniejszy
Po spółgłoskach P, B, T, D, K, G, CH, J piszemy Ż, jeśli dodajemy do nich partykułę –że, np. zróbże, ugotujże. Podobna sytuacja zachodzi wówczas, gdy rozpoczynający się literą Ż rdzeń wyrazu znajduje się po przedrostku zakończonym na jedną z tych spółgłosek (obżartuch, zżyty).
