Upadek I Rzeczypospolitej był skutkiem kryzysu państwa postępującego od XVII wieku. Rosja, Prusy i Austria w trzech rozbiorach podzieliły nasze państwo między siebie, a ostatni król elekcyjny, Stanisław August Poniatowski, abdykował.
Geneza
1) Przyczyny wewnętrzne:
– osłabienie władzy centralnej (wolna elekcja, liberum veto, prywata szlachty)
– opóźnienie reform (zacofanie w stosunku do innych krajów)
– niezaangażowanie mieszczan i chłopów w sprawy państwa (reformy utrzymywały dominację szlachty)
– słabość gospodarcza i militarna (brak silnej armii, niesprawne dowodzenie)
– wyniszczenie państwa wieloletnim kryzysem gospodarczym i politycznym
2) Przyczyny zewnętrzne
– agresywna polityka Rosji, Prus i Austrii (mieszanie się w sprawy Rzeczypospolitej w celu utrzymania w niej anarchii, chęć zagarnięcia jej terytoriów)
– uzależnienie polskich elit, a nawet samego króla, od obcych dworów (jurgielt – korupcja dygnitarzy i posłów)
Przebieg
I rozbiór – 1772, po upadku konfederacji barskiej:
– na rzecz Rosji – tereny na wschód od Dźwiny i Dniepru
– na rzecz Prus – Prusy Królewskie (bez Gdańska i Torunia), Warmia, część Kujaw
– na rzecz Austrii – Spisz, Podhale, część Małopolski (w tym Ruś)
Po I rozbiorze podjęto próby reform: na sejmie zatwierdzającym rozbiór (ze słynnym protestem posła Tadeusza Reytana) utworzono Komisję Edukacji Narodowej.
II rozbiór – 1793, po przegranej wojnie w obronie Konstytucji 3 Maja:
– na rzecz Rosji – większość Ukrainy i Białorusi
– na rzecz Prus – Toruń, Gdańsk, Wielkopolska, Kujawy, część Mazowsza z Płockiem, ziemia sieradzka i łęczycka
Austria nie brała udziału w II rozbiorze zajęta wojną z Francją.
Po II rozbiorze z Rzeczypospolitej został „kadłubek” – niecałe 30% terytorium i ludności sprzed rozbiorów, a państwo było zależne od Rosji.
III rozbiór – 1795, po upadku powstania kościuszkowskiego:
– na rzecz Rosji – Polesie, Wołyń, część Litwy, Żmudź, Kurlandia
– na rzecz Prus – większość Mazowsza (w tym Warszawa), Litwa po Niemen
– na rzecz Austrii – Małopolska (w tym Kraków), Lubelszczyzna, część Mazowsza, Podlasie
Skutki
III rozbiór oznaczał likwidację państwa polskiego na 123 lata:
– abdykacja Stanisława Augusta Poniatowskiego na rzecz carycy Katarzyny
– Rosja zabrała prawie 2/3 terytorium i prawie 1/2 ludności Rzeczypospolitej
– Warszawa i Poznań – w zaborze pruskim, Kraków – austriackim, Wilno – rosyjskim
– porozumienie zaborców o zlikwidowaniu na zawsze nazwy „Królestwo Polskie”
Jedynym sąsiadem Rzeczypospolitej, który nie tylko nie wziął udziału w rozbiorach, ale nawet ich nie uznał, była Turcja.
Wyjaśnienie: Polska została osłabiona a pózniej zniknęła z mapy na 123 lata
