Franciszkanie
Męski zakon żebraczy, założony przez św. Franciszka z Asyżu na początku XIII w. w celu realizowania zasad ewangelicznego ubóstwa. Prowadził on działalność misyjną oraz kaznodziejską, namawiał do skromnego życia, a także radości z umiłowania natury. Pierwotną regułę nadał wspólnocie papież Innocenty III w 1209 r. Do Polski franciszkanie przybyli w 1236 r., sprowadzeni z Czech przez księcia wrocławskiego Henryka Pobożnego i jego żonę, Annę czeską. Pierwszy klasztor z fundacji książęcej pary, w roku następnym powstał kolejny w Krakowie. Jeszcze w XIII w. franciszkanie stali się najpopularniejszą wspólnotą zakonną działającą na ziemiach polskich, czego dowodem było powstanie do końca tego stulecia aż 40 placówek klasztornych.
Cystersi
Zakon mniszy, nawiązuący do pierwotnej reguły św. Benedyktyna z Nursji, założony pod koniec XI w. we Francji w Citeaux przez św. Roberta z Molesmes. Reguła cysterów kładła nacisk na surową ascezę, proste pożywienie, wyrzeczenie się własności prywatnej. Podstawą ich utrzymania była praca na roli. Dopiero w drugiej XII i XIII w. cystersi zaczęli przyjmować nadaniaziemskie z ludnością zależną. W swoich dobrach rozwinęli rolnictwo, hodowlę owiec i zwierząt pociągowych, uprawiali winną latorośl, posiadali kopalnie węgla, ołowiu i soli. Z zakonu cystersów wywodzili się papieże: Eugeniusz III i Benedykt XII. Zakon propagował ideę wypraw krzyżowych, zakładał zakony rycerskie, m.in. zakon braci dobrzyńskich powołany w celu chrystianizacji Prus.
Benedyktyni
To najstarszy zakon męski w Kościele katolickim założony w 529 r. przez św. Benedykta z Nursji. Z fundacji św. Benedykta powstało najstarsze opactwo benedyktyńskie na Monte Cassino. Benedyktynów obowiązywała reguła łącząca naukę i pracę. We wczesnym średniowieczu benedyktyni stanowili elitę intelektualną Europy, mieli wielki wpływ na rozwój kultury i cywilizacji europejskiej. Prowadzili liczne szkoły oraz szpitale. Największa sławę przyniosło mnichom powielanie średniowiecznych egzemplarzy Biblii, ksiąg liturgicznych oraz dzieł autorów antycznych, dzięki czemu ocalono przed zniszczeniem wiele utwórów starożytnych uczonych.
