Przeczytaj tekst, a następnie wykonaj polecenia. Ryszard Kazimierz Przybylski
W perspektywie cierpienia. O „innych światach” Tadeusza Borowskiego i Gustawa Herlinga- Grudzińskiego (fragmenty)
Przychodzi jak zaraza. Nagle. Pewne oznaki dałoby się z pewnością zauważyć wcześniej. Ale tak jak głupoty, nikt nie chce jej przecenić. [...] Nie wybiera – dosięga każdego, zmienia wszystko. Wojna. Niezrozumiała, nieludzka – irracjonalna. Zabijanie nie jest zabijaniem. Praca czyni wolnym. Gdzie dobro, gdzie zło? I po- wszechność cierpienia. Ale skoro wszyscy cierpią, nikt nie cierpi? Czy można poddać nieszczęście stopniowaniu? Oddzielić mękę ciała od bólu duszy? [...]
Opowiadania obozowe Borowskiego i Inny świat Herlinga-Grudzińskiego prezentują właśnie takie Verbrecherstadt – jak je nazywano. Mimo że istnieją między opisywanymi realiami dość zasadnicze różnice, wynikające z usytuowania owych „Miast Przestępców” – od warunków klimatycznych poczynając, na metodach likwidowania wszy kończąc – to jednak w istocie swej, w sposobie funkcjonowania niczym się nie różnią. W wielkim skrócie dałoby się przedstawić te dwa porządki tak: obóz koncentracyjny jest rzeczywisto- ścią autonomiczną. Rządzi się swoimi prawami, likwiduje wszystkie przyzwyczajenia, normy i wartości tamtego świata. Wytwarza nowe reguły. Odmienne. Nieporównywalne. „Ci cywile są śmieszni. Reagują na obóz jak dziki na widok broni palnej” – pisał Borowski w U nas w Auschwitzu... – „Nie rozumieją mechanizmu naszego życia i wietrzą w tym wszystkim nieprawdopodobne, mistyczne, coś ponad ludzkie siły”. Stąd konieczność wyrzucenia z pamięci przyzwyczajeń stamtąd, na co zwracał uwagę Herling-Grudziński: „Życie w obozie jest możliwe tylko wówczas, jeśli w umyśle i wspomnieniach więźnia ulegną zupełnemu zatarciu miary porównawcze z wolności. Nie co innego też oznacza popularne wśród starych więźniów powiedzenie, którym utarło się pocieszać nowo przybyłych skazańców: Niczego, priwykniesz. Więzień, który całkowicie przywykł – po prostu prawie wszystko zapomniał. Nie pamięta, jak kiedyś myślał, co czuł, kogo i za co kochał, czego nie lubił, a do czego był przywiązany”.
W ten sposób irracjonalizm transformuje się w nowy racjonalizm.
[...] Jeśli postawić teraz pytanie, czy człowiek jako element systemu może cierpieć, to trzeba je uznać za z gruntu fałszywe. Wszak nie element określa system, lecz wręcz przeciwnie, system – element. Ale cierpiący system? Oczywiście, to tylko paradoks, choć w sferze ideologii także możliwy do wykorzystania. W istocie jednak ważne są tylko jasno określone cele i ich pełna realizacja – sprawne funkcjonowanie wprowadzonego w ruch mechanizmu. Cierpienie znaczyć może tylko w tym kontekście niedostosowanie albo zużycie. W obu wypadkach prowadzi to do osłabienia efektywności działania całego systemu. A na to nie może on przecież pozwolić. Co się da wyremontować – naprawić, bezużyteczne – wyrzucić! [...]
Proza Borowskiego i Herlinga-Grudzińskiego prezentuje obozy od środka, z perspektywy tych, którzy musieli tam żyć, a żeby żyć, przyjąć obowiązujące w nich zasady. To sublimacja totalitaryzmu w najczystszej postaci. „Zakładamy podwaliny jakiejś nowej, potwornej cywilizacji” – napisze Borowski. U Herlinga- Grudzińskiego opisywane realia dotyczą już kolejnego etapu budowy: na zakrzepłym fundamencie stawia się mury potężnej konstrukcji. Jeszcze pamięta się o cierpieniu, lecz kto może, stara się je ukryć. Jeśli temu podoła, przełamie własne słabości, to tym samym, stając się nowym człowiekiem, ma szanse na przetrwanie. Jeśli ulegnie, znajdzie się poza systemem, czyli zostanie unicestwiony. Tam, gdzie istnieje totalitaryzm, nie ma miejsca na cierpienie. „Kto nie pracuje, ten nie je” – to żelazne prawo cywilizacji obozowej nie służy przecież do zadawania bólu, lecz jest tylko środkiem, gwarantem sprawnego funkcjonowania systemu.
[...] Proza Borowskiego i Herlinga-Grudzińskiego jest radykalnym oskarżeniem takich właśnie realiów, ale również tych regionów myśli, które stwarzają uzasadnienie dla zdegenerowanej rzeczywistości. To wielki spór z dziedzictwem kultury europejskiej, to pytanie o skuteczność jej działania w sytuacji zagrożenia wolności człowieka. Cóż może uczynić świat ludzkiego ducha wobec zbrojnej przemocy, Europa wobec najazdu Hunów? Źle, gdy ulegnie. Zaraża się wtedy złem, traci tożsamość.
Ryszard Kazimierz Przybylski, Etos i artyzm. Rzecz o Herlingu-Grudzińskim, Poznań 1991, s. 49–54.

Zadanie 1. (0–1 pkt)
Wypisz z pierwszego akapitu zdanie stanowiące potwierdzenie tezy Ryszarda K. Przybylskiego, że wojna jest irracjonalna.Wyjaśnij, na czym – zdaniem Przybylskiego – polega autonomiczność obozów koncentracyjnych. Nie cytuj. ........................................................................................................................... ........................................................................................................................... ...........................................................................................................................
Zadanie 3. (0–1 pkt)
Na podstawie drugiego akapitu napisz, w jaki sposób obozowy irracjonalizm transformuje się w nowy racjonalizm.
........................................................................................................................... ........................................................................................................................... ........................................................................................................................... ........................................................................................................................... ........................................................................................................................... ........................................................................................................................... ...........................................................................................................................
Zadanie 4. (0–1 pkt)
Oceń prawdziwość stwierdzeń, wstawiając X w odpowiednich rubrykach tabeli.
Stwierdzenie
Sposób ukazania świata obozu koncentracyjnego w prozie Gustawa Herlinga-Grudzińskiego i Tadeusza Borowskiego jest tożsamy.
Z tekstu Przybylskiego wynika, że kultura europejska jest oparta na przemocy.
Z tekstu Przybylskiego wynika, że konsekwencją ulegania złu może być zagłada europejskiej kultury.
Prawda
Fałsz

Pytania zamykające pierwszy akapit tekstu Przybylskiego są retoryczne.

Zadanie 5. (0–1 pkt)
Określ funkcję cytatów z Innego świata Herlinga-Grudzińskiego i Opowiadań obozowych Borowskiego, pojawiających się w tekście Ryszarda K. Przybylskiego.
........................................................................................................................... ...........................................................................................................................
Zadanie 6. (0–4 pkt)
Wymień dwie zasady rządzące światem obozów opisywanych w prozie Tadeusza Borowskiego i Gustawa Herlinga-Grudzińskiego oraz określ ich wpływ na jednostkę ludzką.
Zasada
Wpływ na jednostkę ludzką
Zadanie 7. (0–1 pkt)
Napisz, co – zdaniem Ryszarda K. Przybylskiego – jest najważniejszym gwarantem sprawnego funkcjonowa- nia obozowego mechanizmu.
........................................................................................................................... ........................................................................................................................... ...........................................................................................................................

Zadanie 8. (0–2 pkt)
Odnosząc się do tekstu Ryszarda K. Przybylskiego, wybranych opowiadań obozowych Tadeusza Borowskiego oraz Innego świata Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, wyjaśnij, dlaczego totalitaryzm i cierpienie wzajemnie się wykluczają.
........................................................................................................................... ........................................................................................................................... ........................................................................................................................... ........................................................................................................................... ........................................................................................................................... ...........................................................................................................................
Zadanie 9. (0–1 pkt)
Zastąp pojawiające się w ostatnim akapicie tekstu Przybylskiego słowo „Hunowie” takim synonimem, aby zachować pierwotny sens wypowiedzi autora.
...........................................................................................................................
Zadanie 10. (0–3 pkt)
Zapoznaj się z poniższym tekstem, następnie wykonaj polecenia. Tadeusz Borowski
Ludzie, którzy szli (fragmenty)
Pamiętam również drugą blokową, wysokie, rude dziewczynisko o szerokich stopach i czerwonych dłoniach. [...]
– Wierzysz w życie pozagrobowe? – spytała mnie podczas jakiejś żartobliwej rozmowy.
– Czasami – odpowiedziałem powściągliwie. – Raz wierzyłem w więzieniu, a raz, kiedy byłem bliski śmierci w obozie.
– A jeśli człowiek zrobi źle, to będzie karany, prawda?
– Chyba tak, o ile nie ma jakichś wyższych norm sprawiedliwości niż ludzka. Rozumiesz – ujawnienie sprężyn, pobudki wewnętrzne, nieważność winy wobec istotnego sensu świata. Czy zbrodnia popełniona na płaszczyźnie może być karana w przestrzeni?
– Ale tak po ludzku, normalnie! – krzyknęła.
– Powinna być ukarana, to jasne.
– A ty byś robił dobrze, jakbyś mógł?
– Nie szukam nagrody, ja kryję dachy i chcę przeżyć obóz.
– I myślisz, że ich – kiwnęła głową w nieokreślonym kierunku – nie trzeba karać?
– Myślę, że ludziom, którzy cierpią niesprawiedliwie, nie wystarczy sama sprawiedliwość. Chcą, żeby
winowajcy też ucierpieli niesprawiedliwie. To odczują jako sprawiedliwość.
– Tyś jest mądry chłop! Ale zupy to byś sprawiedliwie rozdać nie umiał, żeby nie dać swojej kochance! –
rzekła z ironią i weszła w głąb bloku. Kobiety leżały piętrami na buksach1, głowa przy głowie. W nie- ruchomych twarzach świeciły się wielkie oczy. W obozie zaczynał się już głód. Ruda blokowa łaziła między buksami i zagadywała kobiety, aby nie myślały. Wyciągała z buks śpiewaczki – i kazała śpiewać. Tancerki – i kazała tańczyć. Deklamatorki – i kazała mówić wiersze.
– Ciągle, ciągle pytają się mnie, gdzie są ich matki, ojcowie. Proszą, żeby do nich napisać. – Mnie też proszą. Trudno.
1 buksa – prycza

– Ciebie! Ty przyjdziesz i pójdziesz, a ja? Proszę ich błagam, która ciężarna, niech się nie zgłasza do lekarza, która chora, niech siedzi w bloku! Myślisz, że wierzą? Przecież człowiek chce tylko ich dobra. Ale jak im pomóc, kiedy same pchają się do gazu!
Jakaś dziewczyna śpiewała na piecu modny przebój. Gdy skończyła, kobiety z buks zaczęły klaskać. Dziewczyna uśmiechała się i kłaniała. Ruda blokowa chwyciła się za głowę.
– Ja już nie mogę dłużej! Przecież to wstrętne – syknęła i wskoczyła na piec.
– Złaź! – krzyknęła do dziewczyny.
Na bloku zrobiło się cicho. Blokowa podniosła rękę.
– Cicho! – krzyknęła, choć nikt nie wymówił słowa. – Pytałyście mnie, gdzie są wasi rodzice i wasze
dzieci. Nie mówiłam wam, bo mi was żal. Teraz wam powiem, żebyście wiedziały, bo i z wami zrobią to samo, jeśli zachorujecie! Wasze dzieci, mężowie i rodzice nie są wcale w innym obozie. Zapchali ich do piwnicy i udusili gazem! Rozumiecie, gazem! Jak miliony innych, jak moich rodziców! Oni palą się na stosach i w krematoriach. Ten dym, który widzicie nad dachami, to wcale nie z cegielni, jak wam mówią. To z waszych dzieci! A teraz śpiewaj dalej – rzekła spokojnie do wystraszonej śpiewaczki, zeskoczyła z pieca i wyszła z bloku.
Tadeusz Borowski, Utwory zebrane, Warszawa 2001, s. 17.
Zadanie 10.1. (0–1 pkt)
Odnosząc się do powyższego fragmentu opowiadania Tadeusza Borowskiego oraz tekstu Ryszarda K. Przybylskiego, wyjaśnij, co dzieje się z normami moralnymi w rzeczywistości obozowej.
........................................................................................................................... ........................................................................................................................... ........................................................................................................................... ...........................................................................................................................
Zadanie 10.2. (0–1 pkt)
Napisz, w jaki sposób należy rozumieć słowa wypowiadane przez narratora: ,,Myślę, że ludziom, którzy cierpią niesprawiedliwie, nie wystarczy sama sprawiedliwość. Chcą, żeby winowajcy też ucierpieli nie- sprawiedliwie. To odczują jako sprawiedliwość”.
........................................................................................................................... ........................................................................................................................... ........................................................................................................................... ...........................................................................................................................
Zadanie 10.3. (0–1 pkt)
Wyjaśnij, co kierowało działaniem rudej blokowej, kiedy wyjawiła współwięźniarkom prawdę o tym, co dzieje się z ich bliskimi.
........................................................................................................................... ........................................................................................................................... ...........................................................................................................................

Zadanie 11. (0–4 pkt)
Zbierz materiały, następnie przygotuj konspekt pracy na temat: Różne postawy człowieka wobec cierpienia. W swojej pracy odwołaj się do:
 Innego świata Gustawa Herlinga-Grudzińskiego,
 innej lektury obowiązkowej,
 wybranych kontekstów.