Szczególną rolę w życiu szlachty polskiej odegrała krystalizująca się na początku wieku XVII postawa, zwana sarmatyzmem. Zrodziła się ona z nieuzasadnionego przekonania, że polska szlachta wywodzi się od irańskiego plemienia Sarmatów, które w czasach starożytnych wzbudzało podziw Rzymian swoją bitnością i umiłowaniem wolności. Teza ta miała pozytywny wpływ na postawę szlachty: uważano, iż trzeba dołożyć wszelkich sił, by być godnym tak znakomitych przodków. Wkrótce jednak interpretacja uległa radykalnej zmianie. Uznano, że szlachcic polski już z racji samego swego urodzenia góruje nad wszystkimi. W niedługim czasie dawne zalety zwyrodniały, stając się niebezpiecznymi wadami: patriotyzm przemienił się w szowinizm, umiłowanie wolności – w anarchię, odwaga – w awanturnictwo, szacunek dla sprawiedliwości – w pieniactwo, uznanie dla zdrowego rozsądku – w pogardę dla nauki, swoboda – w krótkowzroczność , w końcu radość życia – w pijaństwo i obżarstwo. Ta zmiana obyczajowości, miała fatalny wpływ na stan polityczny i kulturalny państwa polskiego. Zachwycony sobą naród zbliżał się do katastrofy, której nie mogły zapobiec bohaterskie zrywy na polu bitwy. A jednak pomimo tych negatywnych przemian dorobek wieku XVII należy uznać za interesujący.
