Odpowiedź :
Odpowiedź:
był wybitnym
uczonym i zawsze podkreślał swoje polskie korzenie, urodził się i zdobył wykształcenie
w Warszawie, miał wyjątkową pozycję w świecie nauki i do końca życia posługiwał się
dobrą, literacką polszczyzną, nie udało się utrwalić Jego pamięci w Warszawie w sposób
widoczny. W Anglii i w Kanadzie wydano o Nim kilka książek i nakręcono pełnometrażowy film dokumentalny.
Książka o działalności Józefa Rotblata zredagowana przez Jego bliskich współpracowników i przyjaciół Reinera Brauna z Niemiec, Roberta Hinde z Wielkiej Brytanii,
Dawida Krigera z USA, Harolda Kroto i Sally Milne z Wielkiej Brytanii została zatytułowana Joseph Rotblat: Visionery for Peace (Wiley-VCH, 2007). Z licznych materiałów
zawartych w publikacji wynika, kim był dla uczonych i dla pokoju na świecie prof. Józef
Rotblat. Niniejszą publikacją chciałbym przypomnieć środowisku Polskiej Akademii
Nauk sylwetkę i życie Profesora.
Józef Rotblat urodził się 4 listopada 1908 roku w Warszawie. Wybuch I wojny światowej spowodował upadek firmy przewozowej rodziców Józefa, na skutek tego ich stan
majątkowy znacznie się pogorszył i młody Józef, dla kontynuowania nauki, udzielał korepetycji i podejmował zajęcia dorywcze.
W roku 1932 ukończył studia na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Wolnej
Wszechnicy Polskiej, uprawniające do podjęcia pracy w charakterze nauczyciela i do
zdobycia doktoratu. W latach 1933-39 był asystentem w Pracowni Radiologicznej Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, a od roku 1937 był zastępcą dyrektora Instytutu
Fizyki Atomowej, Wolnej Wszechnicy Polskiej. Za swojego mentora i przyjaciela uważał
prof. Ludwika Wertensteina i z nim omawiał swoje projekty badań nad fizyką atomową
oraz badania i obliczenia teoretyczne, z których wynikało, że broń atomowa o wielkiej
sile rażenia jest możliwa do wyprodukowania.
W roku 1938 uzyskał doktorat na Wydziale Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego.
Jego badania dotyczyły fizyki atomowej, która była w centrum zainteresowania fizyków w tym czasie. Niemieccy uczeni Bothe i Becker odkryli, że beryl bombardowany przez
cząsteczki alfa z atomów polonu emituje cząsteczki lub promieniowanie. Chadwick
i Webster zidentyfikowali te cząsteczki jako neutrony (o masie zbliżonej do protonów
i bez ładunku elektrycznego); ich istnienie przewidział Rutherford dekadę wcześniej.
Rotblat nie dysponował polonem, ale w doświadczeniach użył radu do bombardowania
berylu i po kilku dniach uzyskiwał źródło neutronów, służące do doświadczeń. Najważniejszym wynikiem uzyskanym przez niego było stwierdzenie, że neutrony są rozpraszane nieelastycznie, tzn. że neutron uderzający w jądro atomu nie tylko zmienia
kierunek, ale również traci energię. Rotblat opisał niezależnie, że rozpad jądra atomu
(nuclear fissioning opisany przez Lisę Meitner i Otto Fritscha) zwiększa znacznie siłę
neutronów (neutron multiplication). Rotblat obliczył, że jeśli takich rozpadów w ciągu
milisekundy będzie wiele, to uwolnionej energii będzie bardzo dużo. Te wyniki prowadziły do możliwości uzyskania reakcji łańcuchowej i w konsekwencji do „eksplozji atomowej”, a więc leżały w głównym nurcie badań nad uzyskaniem broni atomowej. W roku
1939 Józef Rotblat otrzymał stypendium (Oliver Lodge) i kontynuował badania w Liverpoolu pod kierunkiem prof. Jamesa Chadwicka, który w tym czasie rozpoczął konstrukcję cyklotronu. Profesor Chadwick bardzo cenił pracę i pomysłowość Rotblata i znalazł
środki na zatrudnienie jego żony w swoim instytucie, ale wybuch II wojny światowej
spowodował, że Pani Rotblat nigdy nie dotarła do Liverpoolu.
Należy poświęcić kilka słów temu małżeństwu. W latach 30. XX wieku Józef Rotblat
poznał studentkę polonistyki Tolę Gryn, z którą ożenił się w 1937 roku, małżeństwo
było bardzo udane. Po kilkumiesięcznym pobycie w Liverpoolu Rotblat wrócił na kilka
dni do Warszawy i zamierzał zabrać z sobą żonę do Anglii, ale na skutek jej choroby nie
mogli wyjechać razem. Wtedy odbył również rozmowę z prof. Wertensteinem, w której
obaj uznali, że wobec osiągnięć fizyków niemieckich należy dokonać wysiłku w celu
opracowania broni jądrowej przed Niemcami, bowiem broń jądrowa w ręku nazistów
byłaby bardzo groźna dla świata. We wrześniu 1939 roku wybuchła II wojna światowa,
która uniemożliwiła podróż do Anglii Pani Rotblat, pomimo zaangażowania i licznych
starań kolegów Rotblata z Danii i Włoch. Wiadomo, że zmarła w obozie koncentracyjnym. Małżonkowie nigdy się już nie spotkali, a Rotblat nie zawarł następnego małżeństwa.
Natomiast losy wojny sprawiły, że rząd Zjednoczonego Królestwa pozwolił brytyjskim uczonym na uczestniczenie w pracach prowadzonych w USA nad bronią atomową.
Do ekipy brytyjskiej włączono Józefa Rotblata, chociaż nie był w tym czasie obywatelem
brytyjskim. Amerykanie nie bez oporu zaakceptowali jego kandydaturę i w roku 1942
Józef Rotblat znalazł się w ośrodku w Los Alamos. Martwił się o moralność całego przedsięwzięcia. Jego wątpliwości uległy wzmocnieniu kiedy
usłyszał od administratora projektu generała Leslie Grovse’a, że prawdziwym powodem
opracowania broni jądrowej jest zdobycie przewagi nad Rosjanami! Kiedy w roku 1944
stało się jasne, że Niemcy nie będą mogli wyprodukować własnej bomby atomowej,
zdecydował o rezygnacji ze swojego udziału w projekcie i o powrocie do Liverpoolu.W roku 2007 John P. Holdren napisał: „On był jedynym uczonym, który opuścił Amerykańsko-Brytyjski projekt opracowania bomby atomowej z powodów moralnych, gdy
tylko stało się jasne, że Niemcy nie będą w stanie wyprodukować bomby atomowej.”
Po powrocie do Liverpoolu Rotblat postanowił zaangażować się w rozwój medycyny
nuklearnej. Natomiast po użyciu bomb atomowych w Hiroszimie i Nagasaki zdecydował,
że będzie aktywnie występować o abolicję broni atomowej. W tych dążeniach był konsekwentny. Z jednej strony zaangażował się w badaniach nad terapią radiacyjną, a z drugiej uczestniczył przez resztę życia w akcjach wyjaśniających, czym jest broń atomowa,
jakie stwarza zagrożenia dla świata i że ludzkość powinna z niej zrezygnować. W roku
1946 został obywatelem Wielkiej Brytanii. Uczestniczył w tworzeniu Atomic Scientists
Association (ASA), do którego należeli prawie wszyscy wybitni fizycy, którzy uczestniczyli w opracowaniu podstaw fizycznych broni atomowej. Towarzystwo poświęciło wiele
wysiłku na edukację społeczną dotyczącą energii nuklearnej, jej zastosowań w przemyśle i medycynie a także zagrożeniu, jakie stwarza dla ludzkości niekontrolowany
rozwój broni jądrowej o masowej skali rażenia.
W roku 1949 zaproponowano Rotblatowi objęcie stanowiska dyrektora Katedry Fizyki
Medycznej w Szpitalu św. Bartłomieja w Londynie (St. Bartolomew’s Hospital). Ofertę
przyjął i pracował tam do roku 1976, rozwijając podstawy technik diagnostycznych i terapeutycznych w oparciu o procesy radiacyjne. Między innymi we współpracy z patologiem
dr Patrycją J. Lindop udowodnił możliwość powstawania nowotworów w zdrowych
organizmach zwierzęcych pod wpływem masywnych dawek promieniowania jonizującego.
W latach 50. ubiegłego stulecia miały miejsce liczne wybuchy atomowe w atmosferze, dokonywane zarówno przez ZSRR, jak i przez USA. Siła tych wybuchów była niekiedy tysiąc razy większa niż wybuchy w Hiroszimie i Nagasaki. Józef Rotblat, który
w tym czasie nie miał dostępu do sprawozdań naukowych dotyczących tych wydarzeń,
wyłącznie na podstawie doniesień prasowych określił przybliżoną siłę wybuchów i sposób uzyskania tak silnej energii (metoda fisiom-fusion-fision). Opublikowanie tych obserwacji przyniosło Rotblatowi duży autorytet wśród fizyków.
Bernard Russel, wybitny fizyk i matematyk, wyróżniony, w roku 1950 Nagrodą Nobla za pracę Wstęp do filozofii matematyki, w obawie o losy świata, jeśli broń atomowa będzie nadal rozwijana, zaczął mobilizować wybitnych uczonych do aktywnego sprzeciwu wobec rozwoju broni nuklearnej. Russel skontaktował się z Rotblatem i wspólnie
opracowali wstępny dokument, znany później jako „Russel-Einstein Manifesto”, zwracający uwagę, głównie środowisk naukowych, na zagrożenie dla świata wynikające rozwoju broni jądrowej. Manifest zawiera wiele ostrzeżeń związanych z rozwojem broni
nuklearnych o niebywałej sile niszczącej, a także trudnymi do przewidzenia konsekwencjami wczesnymi i późnymi konfliktu atomowego. Ostateczna wersja manifestu kończy
się apelem do środowisk naukowych, a przede wszystkim rządów państw: „Biorąc pod
uwagę fakt, że w przyszłej wojnie światowej broń nuklearna będzie użyta i że ta broń
zagraża trwałej egzystencji ludzkości domagamy się od rządów potwierdzenia publicznego, że nie jest ich celem przygotowywanie światowego konfliktu i że będą dążyć
konsekwentnie do pokojowej dysputy nad wszystkimi sprawami pomiędzy nimi”.
Manifest podpisało jedenastu profesorów: Max Born z Uniwersytetu w Gottingen,
Percy W. Bridgham z Uniwersytetu Harvard, Albert Einstein, Leopold Infeld z Uniwersytetu w Warszawie, Frederic Joliot-Curie z College de France, H.J. Muller z Uniwersytetu Indiana, Linus Pauling z Kalifornijskiego Instytutu Technologii, Cecil Frank Powell z Uniwersytetu w Bristol, Józef Rotblat ze Szkoły Medycznej Szpitala św. Bartłomieja w Londynie, Bertrand Russel, Hideki Yukawa z Uniwersytetu w Kyoto. Wszyscy,
poza Infeldem i Rotblatem, byli laureatami naukowych nagród Nobla. Profesorowie L. Infeld, blisko współpracujący z Einsteinem, i J. Rotblat, który znał zagrożenie atomowe
na równi z konstruktorami broni jądrowej, znaleźli się na tej liście nieprzypadkowo.
Manifest ogłoszono w dniu 9 lipca 1955 roku w Londynie.
Wokół tej grupy rozwinął się Ruch PUGWASH, jako system międzynarodowych konferencji, pozwalających na wymianę poglądów uczonych, dyplomatów, polityków i dziennikarzy z całego świata. Pierwsza Międzynarodowa Konferencja Pugwash od była się w lipcu
1957 roku w Pugwash w Kanadzie na zaproszenie Cyrusa Etona do jego miejsca urodzenia – Pugwash, od którego przyjął nazwę cały ruch. W następnych latach odbyły się 63
ogólnoświatowe konferencje i ponad 250 węższych sympozjów, z czego 10 w Polsce.
Józef Rotblat był bardzo aktywny w organizowaniu Ruchu PUGWASH, był sekretarzem generalnym Ruchu w latach 1957-1972, przewodniczył Brytyjskiej Grupie
PUGWASH (1978-88) i był prezydentem Ruchu (1988-1997). Dzięki jego inicjatywie
rozwinął się tzw. Ruch Młodzieży PUGWASH, a międzynarodowe konferencje stały
ważnym forum wymiany myśli polityków, co miało duże znaczenie w okresie „zimnej
wojny”. Uważa się, że ta działalność przyczyniła się do ważnych kontaktów politycznych
państw o sprzecznych interesach, głównie USA i ZSRR, te z kolei doprowadziły do
zawarcia międzynarodowych traktatów ograniczających zbrojenia, zwłaszcza nuklearne
(Traktat z Tlateloco 1967, Non Proliferation Treaty 1968, Anti-Balistic Missle Treaty
1972, Biological Weapons Convention 1972, Chemical Weapons Convention 1993).
Wyjaśnienie: