Opisz wady postawy ciała. Jak można przeciwdziałać ich powstaniu i je korygować?

Prawidłowa postawa ciała to harmonijne i bezwysiłkowe ułożenie poszczególnych niedotkniętych zmianami odcinków ciała. Postawa ciała rozwija się prawidłowo, gdy zapewnione są:

 prawidłowa budowa aparatu ruchu, a w szczególności układu kostno-stawowego;

 właściwe funkcjonowanie układu mięśniowego i sterującego tą czynnością układu

nerwowego.

W rozwoju dzieci występują okresy szczególnej podatności organizmu na powstawanie wad

postawy.

Pierwszy okres (wiek 6–7) lat wiąże się ze zmianą stylu życia. Rozpoczęcie nauki w szkole

oznacza kilkugodzinną wymuszoną pozycję siedzącą w ławce szkolnej, przy bardzo silnie

rozwiniętej potrzebie ruchu.

Drugi okres krytyczny pojawia się: u dziewcząt w wieku 11–13 lat, u chłopców – 13–14 lat

i związany jest z pokwitaniowym skokiem wzrostu, podczas którego następuje zmiana

proporcji ciała i położenia środka ciężkości. Podczas skoków wzrostowych dziecko jest bardzo

podatne na wpływ rozmaitych czynników zewnętrznych, a rozwój układu mięśniowego nie

nadąża za szybkim wzrostem kości. Zakończenie okresu dojrzewania oznacza ukształtowaną

prawidłową postawę, która umożliwia człowiekowi wysiłek fizyczny, dlatego tak ważne jest

kształtowanie nawyku prawidłowej postawy już u małego dziecka1

.

Wady postawy dzieci w wieku rozwojowym – występujące w ok. 50–60% populacji

i najczęściej spowodowane złymi nawykami lub nadmiernym w stosunku do wzrostu i wagi

obciążeniem ciała – mogą prowadzić do trwałych zniekształceń w obrębie narządu ruchu.

Z danych Centrum Systemów Informacyjnych Ochrony Zdrowia (CSIOZ) – druk MZ-11

sprawozdanie o działalności i zatrudnieniu w podstawowej opiece zdrowotnej2

– wynika, że

zniekształcenia kręgosłupa zdiagnozowano u 17,14 % populacji w wieku 0–18 lat oraz u 9,7%

dzieci i młodzieży w wieku 2–9 lat.

5

„Choroby narządu ruchu są uznane za narastający problem zdrowia publicznego. Postrzega

się je w aspekcie ograniczenia sprawności lub całkowitej niepełnosprawności ludzi dorosłych.

Jednak początek dysfunkcji narządu ruchu – to okres szkolny, kiedy młodzi ludzie, w wieku

gdy posiadają najsilniej rozwiniętą potrzebę ruchu, spędzają w przymusowej siedzącej

pozycji kilka, a w starszych klasach, nawet kilkanaście godzin dziennie (praca w szkole

i w domu). Obok schorzeń w obrębie lędźwiowego odcinka kręgosłupa, pojawiają się coraz

częściej nowe, atakujące odcinek szyjny i nadgarstek”

3

.

W krajach rozwiniętych obserwuje się, że ludzie coraz większą część swojego czasu spędzają

w pozycji siedzącej (w szkole, w pracy, w samochodzie, przy komputerze, przed telewizorem). Niestety, często korzystają też z nieergonomicznych i niedostosowanych do swojego

wzrostu mebli i przyjmują asymetryczną lub wymuszoną postawę ciała. Wywołuje to negatywne skutki – zwłaszcza u dzieci.

Następstwami braku aktywności fizycznej są zwiotczenie mięśni i niewykształcenie się ich

właściwej siły i sprężystości oraz utrata przez układ kostny podpory mięśniowej.

Zachowanie symetrii ciała przy wykonywaniu codziennych czynności jest bardzo ważne,

ponieważ umożliwia harmonijny rozwój całego układu ruchu.

Jednak z powodu wad wrodzonych i nadmiernego obciążania kręgosłupa – u niemowląt

przez niewłaściwe sadzanie i pionizowanie dziecka, które nie nabyło jeszcze tej umiejętności,

oraz niedoborów pokarmowych, w tym witaminy D3, wapnia itd., przy jednoczesnym

nadmiernym przyroście masy ciała – dochodzi do rozwijania się wad postawy w tak

wczesnym okresie rozwojowym, także w wyniku zaburzeń w życiu płodowym.

1. Przyczyny powstawania wad postawy

 siedzący (sedenteryjny) tryb życia;

 mała aktywność fizyczna;

 zbyt długie przebywanie w jednej pozycji;

3

6

 błędy popełniane przy noszeniu dziecka (tylko na jednej ręce, prowadzenie dziecka

zawsze za jedną, tę samą rękę);

 jednostajność siedzącego trybu życia w połączeniu z objawami znużenia;

 meble nieodpowiednio dobrane do wzrostu dziecka – zbyt wysokie lub zbyt niskie

siedzenia i pulpity, zła proporcja pomiędzy wysokością jednego i drugiego;

 niewłaściwy sposób siedzenia w czasie pisania – z jedną ręką na pulpicie, a drugą

opuszczoną;

 za ciasne ubranie, nieodpowiedni rozmiar obuwia;

 słaby wzrok (dziecko garbi się lub ustawia asymetrycznie głowę, szczególnie przy

widzeniu jednoocznym); słaby słuch (ubytek słuchu lub wzroku – szczególnie

jednostronny – powoduje, że uczeń, kompensując wadę, przechyla głowę lub wysuwa ją

do przodu);

 osłabienie po przebytej chorobie;

 niedożywienie lub przekarmienie;

 u dziewczynek chęć ukrycia rozwijających się piersi;

 zbyt wysoki wzrost w stosunku do rówieśników;

 noszenie zbyt dużych ciężarów;

 przygnębienie, depresja (w depresji spada aktywność fizyczna – część mięśni może być

nadmiernie napięta [najczęściej dotyczy to obręczy barkowej], a część nadmiernie

zwiotczała [mięśnie przykręgosłupowe], co prowadzi do pogłębienia naturalnych

krzywizn kręgosłupa lub zmian w postawie ciała);

 noszenie tornistrów lub plecaków w jednej ręce lub na jednym ramieniu, zamiast

na plecach.

Duży wpływ na kształtowanie się u dzieci prawidłowej sylwetki, a tym samym na prawidłową

budowę narządu ruchu, mają ich rodzice i opiekunowie. Dzięki wyrabianiu już u małych

dzieci prawidłowych nawyków mogą ograniczyć ryzyko wystąpienia nieprawidłowości.

Troska o właściwie zorganizowany dzień, z zapewnieniem aktywności fizycznej, możliwość

odpoczynku oraz właściwe żywienie to podstawowe elementy profilaktyki, które powinny

być zapewnione przez rodziców i szkołę. Dziecko idące do przedszkola lub szkoły musi być

wyspane, zjeść w domu śniadanie, powinno nosić ubranie odpowiednie do pory roku oraz

Wisława Ostręga • Wady postawy u dzieci i młodzieży. Przyczyny powstawania i zapobieganie

w domu i szkole •

7

zapewniające komfort ruchu i łatwe do samodzielnego włożenia. Jeśli jest to możliwe (gdy

droga do szkoły zajmuje do 15 minut), zaleca się, aby dziecko szło na piechotę. Ważne jest,

aby miało dobrze dobrany i prawidłowo zapakowany tornister.

2. Czynniki wpływające na prawidłową postawę ciała

 odpowiednio długi sen: 9–10 lub nawet 11 godzin (w zależności od wieku), we własnym

łóżku o dość twardym materacu i małą poduszką, w wywietrzonym, niezbyt nagrzanym,

o dobrej wentylacji pomieszczeniu;

 codzienna gimnastyka poranna, ćwiczenia śródlekcyjne, wietrzenie sal lekcyjnych na

każdej przerwie;

 oglądanie telewizji do 0,5–1 godz. dziennie (przymusowa pozycja siedząca dziecka);

 unikanie asymetrycznej pozycji ciała;

 lekka, niekrępująca ruchów odzież;

 elastyczne, miękkie, z szerokimi noskami obuwie, u młodszych dzieci – z usztywnionym

napiętkiem;

 dostosowanie rozmiaru krzeseł i ławek do wzrostu uczniów;

 właściwa pozycja podczas odrabiania lekcji:

– tułów wyprostowany i oddalony od stołu 3–5 cm,

– nogi dotykające całymi stopami podłoża lub podnóżka,

– głowa nieznacznie pochylona nad stołem, odległość oczu od powierzchni pracy

ok. 30 cm,

– łokcie nieco wystające poza brzeg stołu lub biurka,

– zeszyt umieszczony na wprost środka piersi piszącego, tak aby prawy róg zeszytu leżał

wyżej niż lewy (dzieci leworęczne układają wyżej lewy róg zeszytu),

– w czasie czytania siedzenie w pozycji wyprostowanej i niegarbienie się;

 co 30–40 minut robienie przerwy na zabawę ruchową lub inną wymagającą ruchu

aktywność;

 przestrzeganie zasad zdrowego żywienia (piramida zdrowego żywienia, zbilansowana

dieta);

Wisława Ostręga • Wady postawy u dzieci i młodzieży. Przyczyny powstawania i zapobieganie

w domu i szkole •

8

 zapewnienie przez cały dzień możliwości picia wody4

;

 zachowanie właściwej masy ciała (bez nadwagi i niedowagi).

3. Rola szkoły w zapobieganiu wadom postawy

Dyrektor przedszkola lub szkoły jest odpowiedzialny za zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków nauki. Jego obowiązki w tym zakresie reguluje Rozporządzenie Ministra

Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny

w publicznych i niepublicznych szkołach i placówkach (Dz.U. z 2003 r. Nr 6, poz. 69). W myśl

tego rozporządzenia dyrektor szkoły powinien zapewnić uczniom meble zgodne z zasadami

ergonomii i mające certyfikaty zgodności z Polską Normą.

Tabela 1. Wysokość mebli dostosowana do wzrostu dziecka

Numeracja 0 1 2 3 4 5 6 7

Kolor

biały

pomarańczowy

fioletowy

żółty

czerwony

zielony

niebieski

brązowy

Wysokość

podkolanowa (cm)

20-25 25-28 28-31,5 31,5-35,5 35,5-40,5 40,5-43,5 43,5-48,5 48,5+

Wysokość ciała

(cm)

80-95 93-116 108-121 119-142 133-159 146-176 159-188 174-207

Wysokość

siedziska (cm)

21 26 31 35 38 43 46 51

Wysokość stołu

(cm)

40 46 53 59 64 71 76 82

Źródło: Według PN-EN 1729-1: 2007 Meble. Krzesła i stoły dla instytucji edukacyjnych

Każdy uczeń powinien mieć ławkę i krzesło dobrane do swojego wzrostu. Informacje te,

dotyczące wszystkich uczniów w klasie, powinny być zapisane w dzienniku klasowym. Krzesła

i ławki należy odpowiednio zestawić (wg rozmiaru) i oznakować w sposób trwały i widoczny.

Nauczyciel prowadzący zajęcia powinien starać się zwracać uwagę, czy uczniowie siedzą we

właściwych ławkach. Uczeń, znając numer lub kolor swojego zestawu mebli, może zająć

4

Zalecenia Głównego Inspektora Sanitarnego dotyczące spożywania wody przez uczniów

http://www.zawodniacy.pl/dla-rodzicow/zdania-ekspertow

Wisława Ostręga • Wady postawy u dzieci i młodzieży. Przyczyny powstawania i zapobieganie

w domu i szkole •

9

odpowiednie dla siebie miejsce, niezależnie od sali, w której odbywa się lekcja. Należy

zachęcać uczniów, aby zgłaszali niewłaściwie zestawione meble (różny rozmiar krzesła

i stołu).

4. Meble w placówkach edukacyjnych5

„Meble i sprzęt zakupione po 1997 roku powinny posiadać atesty i certyfikaty zgodności

z Polską Normą (PN-EN 1729-1: 2007 Meble. Krzesła i stoły dla instytucji edukacyjnych).

 Każdy uczeń/wychowanek powinien mieć 2 razy w roku zmierzoną wysokość podkolanową – odległość od podłogi do zgięcia podkolanowego [pomiar wykonany w pozycji

siedzącej], na podstawie której określa się numer rozmiaru mebli – Tabela 1., dostosowanych do wzrostu danego ucznia.

 W dzienniku klasowym lub innym dokumencie przy nazwisku ucznia lub wychowanka

powinien być dokonany wpis zawierający numer rozmiaru mebli przeznaczonych dla

danej osoby zgodnie z PN.

 Wszystkie meble powinny być oznakowane w sposób widoczny i trwały oraz prawidłowo

zestawione w komplet krzesło – stolik. Numer mebla może być zastąpiony kolorem

określonym w PN.

4.1. Meble w pracowniach komputerowych placówek edukacyjnych

 W pracowniach komputerowych oceniane jest wyposażenie w sprzęt i meble edukacyjne

pod kątem zapewnienia właściwych (zgodnych z zasadami ergonomii) warunków nauki.

 W przypadku monitorów ciekłokrystalicznych typu LCD, które emitują niewielkie pole

elekromagnetyczne, niestanowiące zagrożenia dla zdrowia, można dopuścić jako prawidłowe mniejsze odległości pomiędzy monitorami.

 Prawidłowy rozmiar krzesła ocenia się przez porównanie wysokości podkolanowej ucznia

z wysokością siedziska krzesła.

 Rozmiar stolika powinien odpowiadać właściwie dobranemu dla danego ucznia rozmiarowi krzesła”.

Sposób ustawienia ławek w sali lekcyjnej powinien umożliwiać zachowanie prawidłowej,

symetrycznej postawy ciała. Najbardziej korzystne dla ucznia jest ustawienie ławek przodem

5

Zarządzenie nr 12/12 Głównego Inspektora Sanitarnego. Instrukcja w obszarze higieny dzieci i młodzieży.

Wisława Ostręga • Wady postawy u dzieci i młodzieży. Przyczyny powstawania i zapobieganie

w domu i szkole •

10

do tablicy i zapewnienie z lewej strony naturalnego oświetlenia. Pierwsze ławki należy

ustawić w odległości nie mniejszej niż 2 metry od tablicy (uczeń nie powinien podnosić zbyt

wysoko głowy, ponieważ dochodzi wtedy do dużego obciążenia szyjnego odcinka kręgosłupa). Można stosować inne ustawienia mebli edukacyjnych, tj. w podkowę lub okrąg, lecz

nie powinno to być stałe ustawienie. Nie jest również wskazane długotrwałe stosowanie

piłek do siedzenia.

Istotne jest, aby uczniów, u których stwierdzono wady wzroku lub słuchu, posadzić bliżej

nauczyciela i tablicy. Pielęgniarka szkolna po przeprowadzeniu testów przesiewowych musi

zgłosić nauczycielowi, którzy uczniowie mają usiąść bliżej tablicy i nauczyciela. Nauczyciel

powinien stać przodem do uczniów, aby mieć z nimi kontakt wzrokowy. Uczniowie

niedosłyszący lepiej sobie poradzą, jeśli będą mogli widzieć usta nauczyciela podczas jego

wypowiedzi. Pomaga to również uczniom z zaburzeniami słuchu fonematycznego, często

towarzyszącego dysleksji.

Zgodnie z ww. rozporządzeniem i Normą PN-EN 1729-1: 2007 Meble. Krzesła i stoły

dla instytucji edukacyjnych szkoły i inne placówki edukacyjne powinny zaopatrywać się

w wyposażenie posiadające odpowiednie certyfikaty.

Podczas zajęć lekcyjnych – nie tylko z najmłodszymi uczniami – konieczne jest przerywanie

zajęć wymagających skupienia lub wykonywania trudnych manualnie ćwiczeń w celu

przeprowadzenia gimnastyki śródlekcyjnej pozwalającej pobudzić krążenie, rozluźnić mięśnie

obręczy barkowej (ramiona, barki, szyja), mięśnie dłoni i nadgarstka.

Na każdej przerwie nauczyciele mają obowiązek dopilnowania, by sale lekcyjne były

wywietrzone (w zimie również).

Zapewnienie odpowiedniej długości przerw międzylekcyjnych – 10-minutowych i co najmniej

dwóch 20-minutowych pozwoli uczniom uzupełnić niedostatki aktywności fizycznej. Uczniowie muszą mieć czas na zaspokojenie podstawowych potrzeb fizjologicznych, spożycie

posiłku i wypicie wody, ruch. Nauczyciel powinien przypominać uczniom o konieczności picia

wody, a dyrektor szkoły – zadbać o stały dostęp do wody pitnej butelkowanej lub (po

wydaniu pozytywnej opinii stacji sanitarno-epidemiologicznej) z wodociągu.

Najkorzystniejsze jest zorganizowanie uczniom zajęć ruchowych podczas przerw – gier

i zabaw, co pozwoli ograniczyć poziom hałasu i wyrobi u uczniów właściwe nawyki spędzania

Wisława Ostręga • Wady postawy u dzieci i młodzieży. Przyczyny powstawania i zapobieganie

w domu i szkole •

11

wolnego czasu w szkole. Gdy tylko pogoda na to pozwala, uczniowie powinni spędzać

przerwy na boisku szkolnym.

Również zajęcia wychowania fizycznego jak najczęściej powinny być organizowane na

powietrzu, a wszyscy uczniowie brać w nich udział. Jeśli z zajęć jest zwolnionych więcej niż

2–3% uczniów, należy przeanalizować przyczyny takiego stanu rzeczy i zmodyfikować formę

prowadzenia zajęć.

„Pielęgniarka szkolna przeprowadza w określonych grupach wiekowych testy przesiewowe,

m.in. mające na celu wykrycie zaburzeń rozwoju fizycznego oraz wady postawy. Dyrektor

szkoły może zwrócić się do pielęgniarki szkolnej o przedstawienie analizy wyników testów

i włączyć ją do działań zmierzających do poprawy aktywności ruchowej uczniów.

Wychowanie fizyczne w szkole dla co najmniej 60–70% dzieci i młodzieży jest jedyną

systematyczną i zorganizowaną formą ruchu. Zwolnienia lekarskie z tych zajęć, zwłaszcza

długotrwałe, powinny należeć do rzadkości. Często po dłuższym zwolnieniu uczeń nie chce

brać udziału w lekcjach WF-u, a w efekcie zwolnienia przedłużane są na dalsze lata. Dziecko

traci wówczas możliwość opanowania podstawowych umiejętności ruchowych (np. tańca,

pływania, jazdy na łyżwach). Wchodzi w dorosłe życie jako „analfabeta ruchowy”, z wcześnie

wygasłą naturalną potrzebą ruchu. Strat tych nie daje się zwykle wyrównać”

6

.

Wskazane jest nawiązanie współpracy nauczyciela wychowania fizycznego z pielęgniarką

szkolną w celu zapewnienia udziału w lekcjach jak największej liczbie uczniów. Należy

zadbać, by przy uwzględnieniu ograniczeń wynikających z zaleceń lekarskich umożliwić im

osiągnięcie sukcesu. Szczególną troską należy objąć uczniów unikających zajęć, często

przynoszących zwolnienia, uczniów z nadmiarem i niedoborem masy ciała, uczniów z chorobami przewlekłymi i w trudnej sytuacji szkolnej lub rodzinnej.

Zajęcia wychowania fizycznego muszą być tak zorganizowane, aby wszyscy uczniowie mogli

brać w nich udział. Jeżeli nauczyciel proponuje gry zespołowe, powinien utworzyć wiele

zespołów, zapewniając tym samym warunki do ćwiczenia wszystkim uczniom, a nie tylko

najlepszym!

6 Woynarowska B., Przekazywanie informacji o kwalifikacji lekarskiej do wychowania fizycznego i sportu szkolnego oraz

współpraca z nauczycielami wychowania fizycznego, [w:] Oblacińska A., Ostręga W. (red.), (2003), Standardy i metodyka

pracy pielęgniarki i higienistki szkolnej, Warszawa: Instytut Matki i Dziecka.

Wisława Ostręga • Wady postawy u dzieci i młodzieży. Przyczyny powstawania i zapobieganie

w domu i szkole •

12

5. Tornistry szkolne – zalecenia Głównego Inspektora Sanitarnego

Wyniki międzynarodowych badań nad zachowaniami zdrowotnymi dzieci i młodzieży (HBSC –

Health Behaviour in School-aged Children. WHO Collaborative Study 2010) pokazują, że tylko

35,5% uczniów utrzymuje aktywność fizyczną na zalecanym poziomie. Natomiast ponad

4 godziny dziennie uczniowie przeznaczają na:

 odrabianie lekcji – 25,9%;

 oglądanie programów telewizyjnych – 22,4%;

 oglądanie telewizji w dni wolne od szkoły – 44,4%;

 korzystanie z komputera w dni wolne od szkoły – 27,3%.

W kształtowaniu prawidłowej postawy ważne jest odpowiednie noszenie tornistra. Główny

Inspektor Sanitarny przedstawia zalecenia dotyczące właściwego wyboru tornistra lub plecaka szkolnego, a także prawidłowego sposobu jego zapakowania (obciążenia). Zgodnie z zaleceniami tornister:

 nie powinien ważyć więcej niż 10–15% masy ciała ucznia;

 powinien posiadać usztywnioną ściankę przylegającą do pleców;

 jego ciężar powinien być rozłożony równomiernie;

 cięższe rzeczy powinny być umieszczone na dnie, a lżejsze wyżej;

 powinien mieć równe, szerokie szelki;

 tornister należy nosić na obu ramionach i ważne jest, aby:

− długość szelek umożliwiała swobodne wkładanie i zdejmowanie, jednocześnie zapewniając jak najlepsze przyleganie tornistra do pleców,

− dodatkowe zapięcie spinało szelki z przodu klatki piersiowej.

Konieczne jest kontrolowanie przez rodziców zawartości tornistra, aby zapobiec zabieraniu

przez uczniów zbędnych rzeczy.

Wskazane jest podjęcie przez rodziców współpracy ze szkołą w celu zorganizowania

na terenie szkoły miejsc, w których uczniowie mogliby pozostawić część przyborów

lub podręczników szkolnych.

Ciężki tornister może powodować nasilenie bólu pleców, zmniejszenie pojemności płuc,

sprzyjać kształtowaniu nieprawidłowej statyki ciała i w efekcie prowadzić do skrzywienia

kręgosłupa.

Wisława Ostręga • Wady postawy u dzieci i młodzieży. Przyczyny powstawania i zapobieganie

w domu i szkole •

13

Na przekroczenie dopuszczalnej wagi tornistrów lub plecaków mają wpływ przede

wszystkim:

 obciążenie podręcznikami i zeszytami z przedmiotów, które nie były ujęte w programie

nauczania w danym dniu;

 noszenie dodatkowych słowników i książek;

 noszenie rzeczy niezwiązanych bezpośrednio z programem nauczania, takich jak:

pamiętniki, albumy, zabawki, butelki z napojami;

 nieodpowiedni materiał, z jakiego został wykonany tornister lub plecak (waga pustego

tornistra waha się od 0,5 do 2 kg);

 niewystarczający nadzór rodziców i opiekunów oraz nauczycieli nad zawartością

tornistrów;

 trudności w pozostawianiu części podręczników i przyborów na terenie szkoły.

Aby zapobiegać dysfunkcjom układu ruchu – oprócz prawidłowo dobranego i spakowanego

tornistra – należy zapewnić uczniom odpowiednią aktywność fizyczną, a także właściwe

stanowisko do nauki. Zarówno w szkole, jak i w domu ważne jest wyrobienie zdrowych

i odpowiednich nawyków umożliwiających zachowanie symetrii ciała przy wykonywaniu

czynności ruchowych i statycznych, np. przy oglądaniu telewizji lub odrabianiu lekcji.

Dyrektor jako organizator życia szkoły, sprawując nad nią ogólny nadzór, powinien włączać

jak najszersze grono osób – przede wszystkim rodziców i opiekunów – do działań kierowanej

przez siebie placówki w zakresie promowania zdrowego stylu życia: przekazywać zalecenia,

ustalać jednolity, wspólny schemat postępowania, mając na uwadze cel naczelny dla

wszystkich, jakim jest kształtowanie już w szkole prawidłowych nawyków zdrowotnych.